Kunnen organisaties psychotisch zijn?
Zijn alleen individuen psychotisch of kunnen organisaties ook psychotisch zijn?
Deze vraag behandelt Burkard Sievers in het artikel “The Psychotic Organisation” (2006), verplichte literatuur voor deelnemers aan Taking up leadership: een leiderschapsprogramma voor ondersteunend personeel van academische organisaties.
Sievers stelt dat een organisatie in een psychose terecht kan komen. Hij maakt onderscheid tussen psychoanalyse en socioanalyse. De focus van de psychoanalyse, als toegepaste wetenschap, is gericht op het onderzoeken van de interne wereld van het individu. Vanuit de psychoanalyse wordt een psychose vertaald als een proces waarbij het individu zich beschermt tegen het willen begrijpen en zien van de realiteit. De realiteit is te pijnlijk en onverdraaglijk. Bepaalde aspecten van het mentale functioneren worden daarom gebruikt om de realiteit te niet te doen. Vanuit psychoanalytisch perspectief is het onderzoeken van onbewuste processen op organisatieniveau praktisch onmogelijk.
De socioanalyse, die haar “routes” onder anderen uit de traditionele psychoanalyse kent, is een nieuwe discipline. Zij richt zich op het onderzoeken en begrijpen van onbewuste processen in de organisatie als geheel. Een psychotische organisatie wordt vanuit de socioanalyse gedefinieerd als een sociaal systeem (of subsysteem) dat tijdelijk of permanent psychotische reacties in de organisatieleden teweeg brengt. De organisatieleden worden door het systeem verleid om hun psychotische kant te mobiliseren. Hierdoor verliezen ze (meer dan bij hun past) de capaciteit om de organisatierealiteit te zien. Ze wisselen onbewust de organisatierealiteit in voor fantasieën over de werkelijkheid van de organisatie.
Een voorbeeld hiervan kwam ik tegen toen ik een aantal jaar geleden in mijn rol als consultant organisatieonderzoek deed bij een software-ontwikkelbedrijf. De medewerkers leefden in de fantasie dat de organisatie rijk en financieel gezond was. Ze geloofden hierin omdat het bedrijf in een duur pand in het centrum van Amsterdam gehuisvest was, iedereen hoge salarissen ontving, met dure computers mocht werken, de lunch elke dag voor hen betaald werd en er boven gemiddeld veel borrels en (internationale) uitjes werden georganiseerd. De realiteit was dat de organisatie op de grens van faillissement stond. Ondanks dat er wel degelijk aanwijzingen waren voor de slechte financiële situatie werd dit onbewust genegeerd of ontkend. De directie maakte deze pijnlijke werkelijkheid niet expliciet omdat ze bang waren dat de medewerkers het zinkende schip zouden verlaten. In plaats daarvan gingen ze nog meer geld uitgeven om de fantasie van een financieel gezonde organisatie hoog te houden. Het gevolg was dat de medewerkers salarisverhoging gingen vragen; er was immer toch genoeg geld. Hoewel de directie toegang had tot de informatie over de financiële situatie gingen ze na een tijdje zelf ook geloven dat de organisatie kapitaalkrachtig was. Zowel medewerkers als directie waren door het systeem verleid om hun psychotische kant meer te mobiliseren dan ze in andere systemen zouden doen. Deze psychose, hoe irrationeel ook, had de functie om de organisatie te beschermen tegen de angst over een mogelijk faillissement of tegen de angst dat personeel zou vetrekken. Door de uitkomsten van het onderzoek werd de psychose blootgelegd waarmee de realiteit bespreekbaar werd. De directie hervond haar rol en kon een aantal maatregelen nemen om het tij te keren.
Bent u geïnteresseerd in bovengenoemd leiderschapsprogramma voor ondersteunend personeel in een academische omgeving, of zou je verder willen praten over organisatie of leiderschapsvraagstukken in uw organisatie, neem dan contact op met Niels van Steenbergen via Niels@nvsc.nl of klik hier voor meer informatie. Of kom naar de gratis Taking up leadership proeverij op vrijdag 10 juli of donderdag 27 augustus
Sievers,B The psychotic organisation: a socio analytic perspective (104-120) Ephemera 2006 (gratis download met permissie van de auteur)
Lees ook The psychotic University van Burkard Sievers
